Kunstenaars schetsen op de Biënnale van Venetië inktzwarte scenario’s voor de toekomst van de aarde en mensheid

We gaan er met z’n allen aan. Weg wezen hier! In het Deense paviljoen op de Biënnale van Venetië klinkt onheilspellend gerommel uit een enorme inktzwarte wereldbol, die op springen lijkt te staan. Bezoekers deinzen terug. Het wordt nog onbehaaglijker als de gevolgen van zo'n doemscenario ook zichtbaar worden. In de science-fictionfilm ‘In Vitro’ van de Deens-Palestijnse kunstenares Larissa Sansour proberen inwoners van Bethlehem ondergronds te overleven, nadat de stad onleefbaar is geworden na een ecologische ramp.

Je ogen sluiten en weg vluchten voor de rampspoed die de aarde en mensheid bedreigt, kan niet meer. Niet in het echte leven, maar ook niet op deze kunstbiënnale. Er is geen ontkomen aan, zoveel kunstenaars laten in Venetië zien hoe de mens bezig is het leven op deze planeet om zeep te helpen. Op allerlei manieren verbeelden ze in onheilspellende scenario's de gevolgen van klimaatverandering en milieuvervuiling. Haast te gruwelijk om naar te kijken is de dystopische installatie van Alexandra Bircken over het einde van de mensheid. Hoe dat eruit zou kunnen zien visualiseert ze in veertig in zwart latex gehulde mensen die via ladders naar de hemel - in dit geval de nok van de Arsenale - proberen te klimmen, vallend, struikelend en elkaar weg trappend. 

Er zijn ook kunstenaars die juist inzoomen op de schoonheid van de natuur, al zit er wel altijd een zwart randje aan. Zo showt de Australische tweeling Christine en Margaret Wertheim in een vitrine koralen in betoverende kleuren. Maar ze zijn wel van wol gemaakt, omdat de echte koraalriffen aan het afsterven zijn. Om het er nog maar eens goed in te wrijven wat wij met onze exotische vakantiereizen op het spel zetten. De kwalijke effecten van het massatoerisme worden ook verbeeld in het paviljoen van Litouwen. Met vele tonnen zand is er een kunstmatig strand aangelegd. Het lijkt een vredig vakantietafereel, tot er een opera losbarst over de schadelijke effecten van massatoerisme. Onbekommerd genieten is er ook hier niet bij.

Wil je – murw geslagen door de beelden van stijgende zeespiegels, uitgestorven dieren, spooksteden en plastic troep in de oceanen –  toch weg kijken, dan dringt de onheilspellende kunst alsnog door via de oren. In het Japanse paviljoen, gewijd aan de tsunami, klinkt een snerpend geluid dat de trommelvliezen teistert. Het zijn vogelgeluiden waarvan je normaal zou genieten, hier zijn ze vervormd tot een gekmakend gefluit. Ondraaglijk is ook de kakofonie van geluiden uit 48 oorlogsfilms die Christian Marclay tegelijk afspeelt, maar dan over elkaar heen gelegd. De combinatie met de flarden van beelden die het netvlies belagen, maakt het nog heftiger. Dit is killing, weg wezen hier.  

Nee, een luchtige biënnale is dit niet. Naast de klimaatverandering is ook de vluchtelingencrisis een belangrijk thema. Er is een speciaal paviljoen voor ingericht door de vluchtelingenorganisatie UNCHR, met werk van bekende en onbekende gevluchte kunstenaars. ‘Rothko in Lampedusa’ heet de presentatie, genoemd naar Mark Rothko (1903-1970), die een beroemde schilder werd in de Verenigde Staten, nadat hij met zijn joodse familie in 1913 Rusland was ontvlucht voor de pogroms. Waarmee de UNCHR maar gezegd wil hebben dat er ook grote kunsttalenten kunnen zitten onder de miljoenen migranten die nu op drift zijn geraakt. Naast de houtskooltekeningen van mensen in gammele bootjes en foto's van troosteloze tenten- en containerkampen hangt ook een werk van de wereldberoemde kunstenaar Ai Weiwei, gevlucht uit China. Van zwarte legosteentjes maakte hij een eigen variant op het zwarte schilderij ‘Black, Black on Wine’ uit 1968 van Rothko. Daar kun je natuurlijk allerlei diepere gedachten achter zoeken. Misschien verwijzen de zwarte speelgoedblokjes wel naar de omgekomen kinderen onder de vluchtelingen. Toch voelt het hier - naast het ongepolijste werk van de amateurs dat recht uit hun harten komt - vooral als een goedkope gimmick. Maar als je zo beroemd bent als Ai Wei Wei kom je ermee weg.

Nog zo'n uitglijder, maar van veel groter formaat, is ‘Barca Nostra’ van de Zwitsers-IJslandse kunstenaar Christoph Büchel, die bekend staat om zijn provocerende werk. Hij gaf het wrak van de vissersboot die in 2015 verging op de Middellandse Zee met een onbekend aantal vluchtelingen aan boord, een prominente plek naast de Arsenale. Bij de ramp kwamen zeker 700 mensen om, er waren slechts 28 overlevenden. In de catalogus staat een foto van het schip met een korte toelichting over wat zich heeft afgespeeld. Maar niet elke bezoeker koopt die, omdat bij alle kunstwerken tekstborden staan. Opvallend genoeg ontbreekt bij het wrak elke toelichting. Het staat ook zo plompverloren naast een oude scheepskraan, dat mensen die geen weet hebben van de beladen geschiedenis, er een decoratief plaatje in kunnen zien. Op internet is inmiddels een petitie gestart waarin er op wordt aangedrongen Barca Nostra weg te halen, uit respect voor de slachtoffers. Büchel zelf wil over zijn ‘kunstwerk’ niet meer kwijt dan in het persbericht staat. ‘Barca Nostra is een herinnering aan een menselijke tragedie, maar ook een monument voor de moderne migratie. Deze herinnering wijst ons op onze verantwoordelijkheid voor het politieke beleid dat de oorzaak is van dergelijke rampen'. Terwijl er selfies worden gemaakt voor het gehavende schip en op het aangrenzende terras mensen een drankje nemen, voel je je toch vooral een ramptoerist. 

Welke landenpaviljoens springen eruit, in positieve en negatieve zin? 

Moerasvloer

Het Franse paviljoen is met diepblauwe harsvloeren herschapen in een onderwaterwereld met vissen, octopussen en andere zeedieren van glas. Laure Prouvost liet ze maken door glasblazers op het eiland Murano. Helaas wordt de idylle verstoord door de troep die mensen achterlaten: er ‘drijven’ ook mobieltjes in het water, plastic flessen en peuken. Op bankjes van koraal kun je kijken naar een sprookjesachtige film waarin alles kan: mee zwemmen met de vissen en vliegen met de vogels. Het hallucinerende effect wordt nog versterkt door de vloer waarin je voeten wegzakken als was het een moeras. Je moet er voor in de rij staan, want dit paviljoen is de publiekslieveling van de biënnale.

Horrorpaviljoen

De Russen staan bekend om hun vaak bombastische presentaties. Dit jaar maken ze het wel heel bont met een tentoonstelling die het bijbelse verhaal over de verloren zoon als uitgangspunt heeft. Dat wordt gelinkt aan het schilderij dat Rembrandt erover maakte en dat een van de topstukken is in de Hermitage in Sint-Petersburg. Op onnavolgbare wijze wordt daar vervolgens ook de apocalyps bij gesleept met een stortvloed van macabare beelden en geluiden. Het is er ook nog eens erg donker, waardoor je het idee hebt in een spookhuis te zijn beland.  

Verademing 

Het Nederlandse paviljoen is een verademing te midden van het spektakel van de biënnale. Visueel is het een prachtige presentatie, die aansluit bij het in de jaren vijftig door Gerrit Rietveld ontworpen strakke, witte paviljoen. Iris Kensmil toont portretten van zwarte feministen tegen een achtergrond van Mondriaanachtige patronen. Remy Jungerman mixt in zijn Rietveldachtige constructies de kleuren van De Stijl met de abstracte patronen op de schouderdoeken van de Surinaamse Marrons. De toelichtende teksten zijn glashelder, wat eerder uitzondering dan regel is. Een ijzersterk en fotogeniek paviljoen.

Plaszakken

Giechelende reacties in het Spaanse paviljoen dat ligt bezaaid met vagina's van kunststof. Buiten hangen zwarte plastic zakken aan de muur waaruit waterstralen klateren. Afgaand op het tekstbordje ‘Peeing in public’ (plassen in het het openbaar) zijn het plaszakken. Het menselijk lichaam is een belangrijk onderwerp in het werk van het duo Itziar Okariz en Sergio Prego. Ook hier willen ze thema's als mannelijkheid en gender 'bevragen', zoals dat heet in kunstenaarsjargon. Bij vragen blijft het ook bij deze kijker. Wat moet je hier nu van vinden? We zijn vast niet de enigen die er niets van begrijpen, want de kunstenaars noemen hun werk zelf ook ‘complex in al zijn simpelheid'.

Strandopera

Het paviljoen van Litouwen is veranderd in een strand met ligstoelen, badlakens, speelgoed en andere spullen die we meeslepen voor een dagje zon en zee. Het tafereel is minder vredig dan het lijkt. Op vaste tijden stroomt het strand vol met badgasten die een opera opvoeren met vileine teksten over de schade die we aanrichten met onze reislust. Kijk naar het afval dat we achterlaten en de plastic flessen en zonnebrandvloeistoffen die in zee verdwijnen. Denk aan de CO2-uitstoot die onze vliegreizen naar tropische oorden veroorzaken. Litouwen won met dit strandpaviljoen de Gouden Leeuw voor de beste presentatie.

Ghana

Nieuwkomer Ghana debuteert met een uitstekende inzending. Zes kunstenaars, mannen en vrouwen uit drie generaties en verschillende disciplines, gaan in op diverse facetten van de geschiedenis van dit Afrikaanse land, een voormalige Britse kolonie die in 1957 onafhankelijk werd. Je ruikt er zelfs de geuren van de koloniale tijd. De blikvanger is het enorme wandkleed dat El Anatsui maakte van duizenden gele doppen. Hij mocht ze meenemen uit een failliete fabriek, waar de flessen werden geproduceerd voor Britse gin van het merk Chelsea. Met 25 assistenten werkte hij jaren aan dit indrukwekkende staaltje ambachtelijke kunst, dat de historie van dit land tot leven wekt. Ghana had de Gouden Leeuw ook wel mogen winnen.

Zandzakken

In het Scandinavische paviljoen liggen zandzakken klaar, met het oog op de overstromingen die dreigen als gevolg van de klimaatverandering. Het zijn erg mooie en aaibare zakken. Je zou er haast naast gaan liggen. Ze zijn gemaakt van gerecycled textiel en gevuld met lokaal zand. Als signaal dat we er zelf veel aan kunnen doen om een klimaatramp te voorkomen. Hier nu eens geen donderpreek dat we de natuur om zeep helpen, maar een poëtische presentatie die de schoonheid laat zien én voelen van allerlei natuurlijke materialen. Ook letterlijk staat de natuur centraal in dit paviljoen, waar bomen door een opening in het dak groeien. 

 Vieze trappen

Hoe druk de kunstenaars zich op deze biënnale ook maken om actuele problemen, de echte wereld komt nergens zo dichtbij als in het paviljoen van Venezuela. De deur zit op slot, op de trappen ligt vuil. En dat is geen onderdeel van de aangekondigde groepstentoonstelling. Venezuela is gewoon niet komen opdagen, wat uitzonderlijk is. Bij de opening van de biënnale op 11 mei werd gemeld dat de Venezolaanse kunstenaars een week later zouden  komen door de politieke crisis in het land, waar honger en schaarste heerst. Maar niets duidt erop dat het paviljoen alsnog open gaat.

Voor het eerst meer vrouwelijke dan mannelijke kunstenaars

Voor het eerst zijn er in Venetië meer vrouwelijke dan mannelijke kunstenaars. Ook zwarte kunstenaars zijn goed vertegenwoordigd, wat zich weerspiegelt in de vele portretten van zwarte mensen. Negentig landen doen mee aan deze 58ste editie van de Biënnale van Venetië. Het is de belangrijkste kunsttentoonstelling ter wereld, die kan worden gezien als een barometer voor de stand van zaken in de hedendaagse kunst. Elke aflevering dijt de kunstmanifestatie verder uit. Nieuwkomers zijn dit jaar Madagascar, Maleisië, Pakistan en Ghana. Naast de landenpaviljoens zijn er nog de hoofdtentoonstelling met 79 kunstenaars en een randprogramma met 21 exposities. Verspreid over de stad zijn er nog eens 86 tentoonstellingen. Kortom, een kunstwalhalla waarin je gemakkelijk twee weken kunt doorbrengen. Hoofdcurator is Ralph Rugoff, directeur van de Hayward Galerie in Londen, die als thema koos: ‘May You Live in Interesting Times’.

Biënnale van Venetië, te zien t/m 24 november in de Giardini, Arsenale en andere locaties. Het volledige programma staat op www.labiennnale.org

Lees ook:

VN: in eerste zeven maanden van 2018 al meer dan 1500 vluchtelingen verdronken in de Middellandse Zee

Tijdens de eerste zeven maanden van 2018 zijn meer dan 1.500 vluchtelingen en migranten omgekomen terwijl ze Europa probeerden te bereiken via de Middellandse Zee. Ruim 850 van hen stierven alleen al in de maanden juni en juli. Dat blijkt uit gegevens van de vluchtenlingenorganisatie van de Verenigde Naties (UNHCR

Hoe Remy Jungerman zich laat inspireren door Rietveld, Mondriaan én Winti en nu Nederland vertegenwoordigt 

Voor het werk dat hij maakte voor de Biënnale van Venetië liet Remy Jungerman zich inspireren door de rituelen van zijn Afro-Surinaamse voorouders en de geometrische vormen van de kunstenaars van De Stijl. 

De blik in de ogen is de essentie van een portret

Trouw onderzoekt in een korte serie hoe kunstenaars aan een nieuw werk beginnen. Aflevering 2: beeldend kunstenaar Iris Kensmil schildert altijd eerst de ogen. ‘Die zijn de essentie van een portret en moeten er goed op staan. Daarom schilder ik ze als ik nog fris ben.’